ایرانی ها دقیقا به کجا مهاجرت می کنند؟ / چرا مهاجرت می کنند؟

چمدان هایی که تا آخرین لحظه پر و خالی می شوند، اضطراب ها و سفارش های لحظه آخری و آغوش هایی که رها کردنشان بسیار سخت است. اینها فقط چند سکانس کوتاه از فیلمنامه پر از گره های مهاجرت هستند. موضوع مهاجرت از ایران در سال های اخیر به موضوعی مهم و حتی بحرانی تبدیل شده است. مصطفی زمانیان، رئیس مرکز مطالعات راهبردی رئیس جمهور اخیرا در این باره گفت: امروز وضعیت مهاجرت نسبت به گذشته متفاوت است و مثلاً اگر فردی به آلمان مهاجرت می کند برای تحویل گرفتن دولتی است. صندلی یا برای کسب موقعیت شغلی کارگر اقتصادی به این کشور سفر نمی کند اما برای اینکه در ایران نباشد مهاجرت می کند و این تعبیر بسیار خطرناکی است که به نظر من باید به آن فکر کنیم و با آن تعامل داشته باشیم.

زمانیان در بخشی دیگر از اظهارات خود گفت: امروزه شرایط مهاجرت سرمایه‌داران، رهبران کسب‌وکار، حوزه‌های نوپا و فناوری و حوزه‌های علم و فناوری بسیار جدی‌تر از افراد عادی شده است، بنابراین این نوع مسائل یکی است. از آن موضوعات است که ضرورت بازنگری در الگوی اساسی حکمرانی را برای ما توجیه می کند.»

انگیزه افراد برای مهاجرت بسیار متنوع است. برخی با اهداف اقتصادی و برخی با اهداف علمی، آموزشی و حتی رفاه اجتماعی مهاجرت می کنند. با این وجود، بسیاری از افرادی که از کشور مهاجرت می کنند، در صورت برآورده شدن آرزوهایشان در ایران، تمایلی به بازگشت به کشور ندارند. تابستان امسال بود که بهرام سلواتی، مدیر دیده بان مهاجرت ایران گفت: 80 درصد ایرانیان خارج از کشور حاضر به بازگشت هستند، اما فضا به گونه ای است که تردید می کنند.
اگرچه ممکن است برخی از این تردیدها منشأ غیرسیاسی داشته باشند، اما برخی از مهاجران نگرانی های دیگری نیز دارند. این همان موضوعی است که حجت الاسلام محسنی آژه ای روز سه شنبه 28 دی ماه به آن پرداخت و گفت: هر ایرانی اعم از ایرانیان داخل و خارج از کشور تحت حمایت قانون و قوانین جمهوری اسلامی است. ایران شامل جایگاه همه ایرانیان است. مگر در موارد خاص که مقررات مربوط در خود قانون وضع شده باشد).

250 کانال تبلیغ می کنند که اگر به ایران بروید در فرودگاه دستگیر می شوید. اقدام اخیر در دسترسی ایرانیان خارج از کشور به سامانه ثنا بسیار مناسب بود. مشکل اصلی ما در خارج از کشور عدم دسترسی مردم به امور حقوقی و قضایی بود. فضایی تلخ، خشن و تاریک علیه جمهوری اسلامی ایجاد کرده اند. ایرانی‌هایی داشته‌ایم که اخیراً با چراغ‌های خاموش آمده‌اند و مشکلی نداشته‌اند.»
یکی از نکاتی که در سایه مهاجرت نخبگان و قشر تحصیلکرده باعث نگرانی می شود بحث ایجاد مشکلات جدی در حوزه های تخصصی کشور است. این موضوع ماه هاست که در سایه مهاجرت پزشکان و پرستاران متخصص مطرح شده است. به گفته حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، در دو سال گذشته 10 هزار پزشک از ایران مهاجرت کرده اند. اما اخیرا پس از حادثه هک سیستم های سوخت کشور بار دیگر مهاجرت فعالان حوزه فناوری اطلاعات در کانون توجه قرار گرفته است.
بسیاری از افرادی که در زمینه امنیت سایبری فعال بوده و از ایران مهاجرت کرده اند در شرکت های مطرح آمریکایی و اروپایی مشغول به کار هستند. وی افزود: افرادی که از ایران مهاجرت کرده‌اند بیشتر در شرکت‌های مطرح آمریکایی و اروپایی کار می‌کنند و این نشان می‌دهد که مهاجرت در این زمینه آسیب‌های زیادی به کشور وارد کرده است، زیرا افراد نخبه دیگر در کشور نیستند و در حال حاضر فقط افراد در این زمینه حضور دارند. برترین ها که حداکثر 5 سال سابقه کار در زمینه امنیت شبکه دارند.

افرادی که در ایران و در زمینه امنیت شبکه حضور دارند به دلیل اینکه حقوق بالایی به آنها نمی دهند با شرکت های ایرانی کار نمی کنند و ترجیح می دهند در ایران کار کنند و از شرکت های اروپایی و آمریکایی به دلار حقوق دریافت کنند. نکته مهم این است که اکنون با تضعیف امنیت شبکه، بسیاری از هکرها این تصور را دارند که طعمه مناسبی پیدا کرده‌اند و کارشان برای هک آسان‌تر از قبل شده است.
علی قنبری، یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، درباره رفتن افرادی که دلشان با کشور است، به فرارو گفت: وطن پرستان زیادی هستند به تمام معنا که کشور را دوست دارند، اما از خیلی مسائل دلخور هستند و می خواهند شما را بسازند. آینده در محیطی کم استرس با چشم انداز رشد بیشتر.

اگر به دنبال افزایش میهن پرستی هستیم، نباید با کوچک ترین بهانه ای تندترین واکنش ها را به تحصیل کرده های کشور در بالاترین سطوح علمی و آموزشی نشان دهیم. هیچکس با خوشحالی و رضایت وطن را ترک نمی کند. خروج از کشور آخرین گزینه برای هر ایرانی است.
دیده بان مهاجرت ایران در آبان ماه سال جاری در گزارشی اعلام کرد که نرخ مهاجرت از ایران با افزایش 141 درصدی به 115 هزار تازه وارد در سال رسیده است و به این ترتیب رتبه نخست مهاجرت را بر اساس نرخ رشد به ثبت رسانده است. از مهاجران جدید کشورهای مقصد ایرانیان برای مهاجرت در طول یک سال گذشته متنوع بوده اند، اما ترکیه، ایتالیا و کانادا از جمله کشورهایی هستند که بیشترین توجه ایرانیان را برای مقاصدی مانند سرمایه گذاری، تحصیل یا خرید ملک به خود جلب کرده اند.
همچنین مهاجرت از طریق پناهندگی یکی دیگر از روش هایی است که در سال های اخیر در بین ایرانیان رواج بیشتری یافته است. این نوع مهاجرت که معمولاً از طریق مرزهای زمینی و دریایی انجام می شود، مهاجران را با چالش های زیادی از جمله خطر مجروح شدن یا حتی کشته شدن مواجه می کند. علاوه بر این، حتی در صورت داشتن یک پناهجوی موفق، پناهجو باید مدتی را در کمپ هایی با امکانات محدود بگذراند.
تا اواخر دهه 1370 و اوایل دهه 1380 تمایل به مهاجرت در بین تحصیلکردگان جامعه بیشتر مشهود بود اما اکنون این تمایل به سایر اقشار جامعه نیز سرایت کرده است. رسول صادقی، دانشیار گروه جمعیت شناسی دانشگاه تهران نیز گفت: مدت زیادی از افزایش تمایل کارگران ایرانی برای مهاجرت به عراق توسط رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق نمی گذرد. نهمین کنگره انجمن روانشناسی ایران که در اواخر آبان 1402 برگزار شد: در برخی مناطق کشور با بحثی به نام فرهنگ مهاجرت مواجه هستیم. می توانم روستایی در شهرستان درهشهر ایلام را مثال بزنم که 115 نفر از جوانانشان به استرالیا رفته اند. 40 نفر از این جوانان که نتوانستند مهاجرت کنند در سال 2015 به طور غیرقانونی به اروپا رفتند. “این روستا اکنون تقریباً دارای ترکیب زنانه است.”

به گفته برخی کارشناسان، ناامیدی و دلسردی نسبت به برخی مسائل کشور نیز می تواند در افزایش شیوع مهاجرت موثر باشد. برخی از زوج ها با هدف بچه دار شدن به کشور دیگری مهاجرت می کنند. انسیه خزعلی، معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده در خصوص کاهش باروری می گوید: متاسفانه وضعیت جمعیتی کشور اصلا خوب نیست، باروری در استان ها بسیار پایین است و حتی برخی از استان ها وارد تله جمعیتی شده اند. ” باروری بسیار پایین ما 16 درصد، باروری پایین 23 درصد و باروری زیر سطح جانشینی 48 درصد است که روز به روز در حال کاهش است و فقط 13 درصد بالاتر از سطح جایگزینی مشکل باروری داریم. بسیاری از کشورهایی که سیاست کنترل جمعیت داشتند این سیاست را حذف کردند و این نشان می دهد که باید به طور جدی به این موضوع فکر کرد، نیروی جوانی که می تواند سرمایه اصلی یک کشور باشد قابل مقایسه با سرمایه های دیگر نیست.
به جز زوجین، برخی از جوانان نیز به دلیل ناامیدی از نظام علمی و آموزشی کشور تمایل به مهاجرت دارند. مهدی زکریان، تحلیلگر مسائل بین الملل و استاد دانشگاه علوم تحقیقات در این باره به فرارو گفت: ما اصلا در روند جهانی صادرات و واردات نخبگان حضور نداریم و می توان این وضعیت را زیان دهی نامید. نخبگان یا فرار نخبگان».

من حتی معتقدم وضعیت بدتر از فرار است و می توان گفت “پناه نخبگان کشور”. کار به جایی رسیده است که هر فردی که در کنکور و دانشگاه موفق باشد و در خارج از کشور مورد توجه قرار گیرد بلافاصله به فکر مهاجرت به کشور دیگری می افتد، حتی اگر شرایط خارج از کشور به مراتب کمتر از شرایط داخل کشور باشد. دلیلش چیه شاید به این دلیل که این دانشجو و دانشمند فکر می کند اگر به کشور دیگری مهاجرت کند راه پیشرفت هموار می شود اما در صورت ماندن در داخل کشور نه از نظر حقوقی و مسائل مادی و نه ضمانت خاصی ندارد. از نظر موقعیت شغلی و حرفه ای. نبود چشم انداز پیشرفت و برآورده نشدن نیازهای فردی و اجتماعی یکی از عوامل مهاجرت مردم خواهد بود. برای خروج نخبگان از کشور فرش قرمز پهن کرده ایم.»
وی در بخشی دیگر از سخنان خود بر بحث حقوق تاکید کرد و گفت: تا همین اواخر بیشترین حقوقی که می گرفتم حدود 17 میلیون تومان بود و ماه گذشته این حقوق به 22 میلیون تومان رسید. با این وضعیت حقوقی که حدود 400-450 دلار است، چگونه می توان نخبگان کشور را به ماندن در ایران و امید به مشاغلی مانند استاد دانشگاه تشویق کرد. حقوق من در سال های 2010 و 2011 در دانشکده حقوق دانشگاه پنسیلوانیا 5000 دلار بود و امروز اگر در دانشگاهی در اروپا تدریس کنم حداقل ماهی 3000 یورو دریافت می کنم. وقتی حتی در زمینه پرداخت حق الزحمه اساتید دانشگاه هم اینگونه برخورد می کنیم، نخبگان چه امیدی به ماندن در کشور داشته باشند؟ دانشجو به شرایط استادش نگاه می کند و تصمیم می گیرد».
اما مهاجرت تحصیلی از ایران به این سادگی نیست و در کنار تمام هزینه های مهاجرت، افراد باید هزینه ای مضاعف برای آزادسازی مدرک خود بپردازند. هامون سبطی، دبیر کمیسیون آموزش دیده بان شفافیت در واکنش به افزایش هزینه صدور مدارک تحصیلی می گوید: موضوع آزادسازی مدارک با اعتراض گسترده دانشجویان و فارغ التحصیلان از متخصصان و متخصصان علوم پزشکی تا … دانشجویان مقطع کارشناسی وزارت علوم که همگی اهل این وزارتخانه هستند، از این تصمیم شوکه شدند».