ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد؟

در دهه‌های اخیر، دیابت به عنوان یکی از بزرگترین چالش‌های نظام سلامت جهانی، زندگی صدها میلیون نفر را تحت تأثیر قرار داده و همواره این پرسش بنیادین در ذهن بیماران، خانواده‌ها و پژوهشگران نقش بسته است که ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد؟ این بیماری که زمانی تنها با مدیریت علائم و تلاش برای پیشگیری از عوارض حاد شناخته می‌شد، اکنون در آستانه یک تحول پارادایمی عظیم قرار دارد؛ تحولی که نویدبخش گذار از “کنترل بیماری” به “درمان قطعی” یا حداقل “درمان عملکردی” است. پیشرفت‌های خیره‌کننده در حوزه‌های مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی، سلول‌های بنیادی و داروسازی نوین در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، چشم‌اندازی را ترسیم کرده‌اند که در آن وابستگی مادام‌العمر به تزریق انسولین و پایش‌های دردناک قند خون، جای خود را به روش‌های درمانی هوشمند و بیولوژیک می‌دهد. این گزارش با رویکردی عمیق و مبتنی بر جدیدترین شواهد علمی، به واکاوی دقیق تکنولوژی‌های نوظهور نظیر سلول‌های بنیادی مهندسی‌شده، ویرایش ژنوم با کریسپر، انسولین‌های هوشمند و داروهای چندگانه می‌پردازد تا پاسخی جامع به این سوال دهد که ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد؟

ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد: تحلیل گذار از مدیریت به درمان قطعی

برای پاسخ دقیق و علمی به این پرسش که ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد، باید ابتدا تغییر بنیادین در فلسفه درمانی دیابت را درک کنیم. تا پیش از این، استاندارد طلایی درمان بر پایه جایگزینی ناقص هورمون انسولین و کاهش جذب گلوکز استوار بود؛ روشی که اگرچه جان بیماران را نجات می‌داد، اما هرگز قادر به بازسازی سیستم فیزیولوژیک بدن نبود. اما اکنون، با ورود به نیمه دوم دهه ۲۰۲۰، تحقیقات بر روی “درمان‌های تعدیل‌کننده بیماری” (Disease-Modifying Therapies) و “جایگزینی سلولی” (Cellular Replacement) متمرکز شده است. این رویکرد نوین به جای درمان معلول، به سراغ علت می‌رود: در دیابت نوع ۱، هدف بازسازی سلول‌های بتا و توقف حمله خود ایمنی است و در دیابت نوع ۲، هدف اصلاح متابولیسم پایه و بازگرداندن حساسیت به انسولین از طریق مسیرهای هورمونی روده و کبد می‌باشد.   

تحقیقات نشان می‌دهند که مفهوم “درمان” دیگر یک رویای دوردست نیست، بلکه به طیفی از واقعیت‌ها تبدیل شده است. از “درمان عملکردی” که در آن بیمار با وجود داشتن بیماری، نیازی به دارو ندارد، تا “درمان بیولوژیک” که در آن بافت‌های آسیب‌دیده کاملاً بازسازی می‌شوند. شواهد بالینی حاصل از کارآزمایی‌های شرکت‌هایی نظیر ورتکس (Vertex)، کریسپر تراپیوتیکس (CRISPR Therapeutics) و ایلای لیلی (Eli Lilly) در سال ۲۰۲۵، نشان می‌دهد که ما در نقطه عطف تاریخی قرار داریم. به عنوان مثال، موفقیت در تولید سلول‌های جزایر لانگرهانس از سلول‌های بنیادی و کاشت موفقیت‌آمیز آن‌ها در بدن انسان، ثابت کرده است که بدن انسان می‌تواند مجدداً توانایی تولید انسولین را بازیابی کند، به شرط آنکه ابزار مناسب در اختیارش قرار گیرد.  

انقلاب سلول‌های بنیادی و مهندسی بافت: بازگشت تولید طبیعی انسولین

یکی از امیدوارکننده‌ترین پاسخ‌ها به این که ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد، در پیشرفت‌های شگرف حوزه سلول‌درمانی نهفته است. دیابت نوع ۱ ناشی از تخریب سلول‌های بتای پانکراس توسط سیستم ایمنی است. اگر بتوان این سلول‌ها را جایگزین کرد، بیماری عملاً درمان می‌شود. چالش تاریخی در این حوزه، کمبود اهداکننده عضو و رد پیوند بود. اما تکنولوژی سلول‌های بنیادی پرتوان (Pluripotent Stem Cells) این مانع را از میان برداشته است، زیرا این سلول‌ها می‌توانند در آزمایشگاه به مقدار نامحدود تکثیر شده و به سلول‌های تولیدکننده انسولین تبدیل شوند.   

پروژه پیشگامانه Vertex VX-880: نتایج و واقعیت‌ها در درمان دیابت

شرکت ورتکس فارماسوتیکالز با محصول تحقیقاتی VX-880 (Zimislecel) پیشتاز این میدان است. این محصول شامل سلول‌های جزایر لانگرهانس مشتق شده از سلول‌های بنیادی است که به ورید باب کبدی (Portal Vein) بیمار تزریق می‌شوند. نتایج به‌روزرسانی شده در سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که این روش فراتر از یک آزمایش ساده بوده است. در مطالعه‌ای که بر روی ۱۲ بیمار انجام شد، تمامی شرکت‌کنندگان پس از یک سال به سطح هموگلوبین A1c زیر ۷ درصد رسیدند و ۱۰ نفر از آن‌ها به طور کامل از تزریق انسولین بی‌نیاز شدند. این بیماران که پیش از این دچار افت قند خون‌های مکرر و خطرناک بودند، اکنون دارای سلول‌هایی هستند که به نوسانات گلوکز پاسخ داده و پپتید سی (C-peptide) درون‌زا تولید می‌کنند. با این حال، یک محدودیت بزرگ باقی است: VX-880 یک پیوند آلوژنیک محسوب می‌شود و سیستم ایمنی بیمار همچنان آن را به عنوان عامل خارجی می‌شناسد. بنابراین، بیماران مجبورند مادام‌العمر داروهای سرکوب‌کننده ایمنی مصرف کنند تا از رد پیوند جلوگیری شود. این موضوع باعث شده است که استفاده از VX-880 فعلاً محدود به بیمارانی باشد که دیابت بسیار ناپایدار و خطرناک دارند.   

شکست پروژه VX-264 در درمان دیابت و درس‌های ارزشمند آن

در تلاش برای حذف نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی، ورتکس پروژه VX-264 را آغاز کرد. در این روش، سلول‌های تولیدکننده انسولین درون یک دستگاه کپسول‌مانند قرار می‌گرفتند که دارای منافذی ریز بود؛ این منافذ اجازه عبور اکسیژن و گلوکز و خروج انسولین را می‌دادند، اما مانع ورود سلول‌های ایمنی مهاجم می‌شدند. متاسفانه در سال ۲۰۲۵ اعلام شد که این پروژه متوقف شده است. دلیل این توقف، عدم کارایی کافی سلول‌ها در تولید انسولین بود، که احتمالاً ناشی از واکنش بدن به جسم خارجی (فیبروز) و نرسیدن اکسیژن کافی به سلول‌های درون کپسول بوده است. این شکست استراتژیک، بار دیگر این سوال را در ذهن بیماران و پژوهشگران زنده کرد: «ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد» و مسیر تحقیقات را به سمت دو رویکرد جایگزین سوق داد: ویرایش ژنتیکی سلول‌ها برای “نامرئی” شدن در برابر سیستم ایمنی، و استفاده از دستگاه‌های پیشرفته‌تر با مهندسی بافت بهتر.

دستگاه زیستی سرنووا (Sernova Cell Pouch): رویکردی متفاوت

شرکت کانادایی سرنووا با محصول Cell Pouch رویکرد متفاوتی را در پیش گرفته است. این دستگاه نه یک کپسول ساده، بلکه یک داربست زیستی است که زیر پوست کاشته می‌شود و اجازه می‌دهد عروق خونی خودِ بیمار درون آن رشد کنند. پس از اینکه شبکه عروقی کامل شد، سلول‌های جزایر لانگرهانس درون این محفظه‌های پر از خون تزریق می‌شوند. این محیط غنی از اکسیژن، بقای سلول‌ها را تضمین می‌کند. در سال ۲۰۲۵، سرنووا با همکاری شرکت Eledon، فاز جدیدی از تحقیقات را آغاز کرد که در آن از یک داروی سرکوب‌کننده ایمنی نوین به نام Tegoprubart استفاده می‌شود. این دارو برخلاف تاکرولیموس (داروی رایج فعلی)، سمیّت کمتری برای سلول‌های بتا دارد و نتایج اولیه نشان داده است که بیماران توانسته‌اند به استقلال کامل از انسولین دست یابند. ینجاست که دوباره پرسش «ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد» پررنگ‌تر می‌شود؛ چرا که این ترکیب از مهندسی پزشکی و فارماکولوژی نوین، یکی از قوی‌ترین کاندیداها برای درمان عملکردی دیابت در سال‌های آینده است.   

ویرایش ژن و کریسپر: خلق سلول‌های “نامرئی” و درمان‌های ژنتیکی دیابت

ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد؟ آیا می‌توان سلول‌هایی ساخت که سیستم ایمنی قادر به دیدن آن‌ها نباشد؟ اگر پاسخ مثبت باشد، نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی برای همیشه از بین می‌رود و پیوند سلول برای همه بیماران دیابت نوع ۱ (حتی کودکان) ممکن می‌شود. تکنولوژی CRISPR-Cas9 این امکان را فراهم کرده است. شرکت CRISPR Therapeutics با توسعه محصولاتی نظیر VCTX210 و CTX211 (که اکنون به طور مستقل توسط این شرکت توسعه می‌یابد پس از خروج ورتکس از همکاری مشترک)، ژن‌های مسئول شناسایی سلول (مانند MHC Class I و II) را در سلول‌های بنیادی حذف کرده و ژن‌های محافظتی (مانند PD-L1) را اضافه می‌کند. این سلول‌های ویرایش‌شده، در واقع “سلول‌های جهانی” هستند که می‌توانند به هر بیماری پیوند زده شوند بدون اینکه سیستم ایمنی واکنشی نشان دهد. اگرچه این تکنولوژی هنوز در مراحل اولیه کارآزمایی بالینی است و نگرانی‌هایی در مورد ایمنی درازمدت ویرایش ژن وجود دارد، اما نتایج اولیه در سال ۲۰۲۵ بسیار امیدوارکننده بوده و این روش به عنوان “جام مقدس” (Holy Grail) درمان دیابت شناخته می‌شود.   

علاوه بر این، رویکردهای نوین ژن‌درمانی مانند آنچه شرکت Kriya Therapeutics با محصول KRIYA-839 دنبال می‌کند، افق‌های جدیدی را گشوده است. این روش شامل تزریق یک‌باره ژن‌های تولیدکننده انسولین و گلوکوکیناز به عضلات بیمار است. در این روش، سلول‌های عضلانی بیمار تبدیل به کارخانه‌های کوچک تولید انسولین می‌شوند که به سطح قند خون واکنش نشان می‌دهند. این روش نیاز به پیوند سلول خارجی را از بین می‌برد و می‌تواند یک درمان “یک‌بار برای همیشه” باشد.   

ایمونوتراپی و توقف بیماری در نطفه: Tzield و فراتر از آن

در حالی که سلول‌درمانی و ژن‌درمانی برای کسانی است که سلول‌های خود را از دست داده‌اند، ایمونوتراپی برای کسانی است که هنوز در مراحل اولیه بیماری هستند یا در معرض خطر قرار دارند. تایید داروی Tzield (Teplizumab) توسط FDA نقطه عطفی در تاریخ دیابت بود. این دارو اولین درمانی است که به جای کنترل قند، سیر بیماری را تغییر می‌دهد و می‌تواند شروع مرحله سوم دیابت نوع ۱ (مرحله علامت‌دار) را به مدت میانگین ۲ تا ۳ سال به تاخیر بیندازد. اهمیت این ۲ سال تاخیر نباید دست‌کم گرفته شود؛ برای کودکی که در سن بلوغ است، این زمان به معنی رشد بهتر مغزی و بدنی بدون نوسانات شدید قند است. در سال ۲۰۲۵، تحقیقات گسترش یافته و استفاده از Tzield برای بیماران تازه تشخیص داده شده (Stage 3) نیز در حال بررسی است تا “دوره ماه عسل” بیماری را طولانی‌تر کند و باقی‌مانده سلول‌های بتا را حفظ نماید. با این حال، هزینه بسیار بالای این دارو (حدود ۲۰۰ هزار دلار برای یک دوره ۱۴ روزه) چالش بزرگی برای دسترسی عمومی است. شرکت‌های داروسازی و بیمه‌ها در حال مذاکره برای مدل‌های پرداخت جدید هستند، اما در کشورهایی مانند ایران، دسترسی به این دارو نیازمند سیاست‌گذاری‌های کلان و تخصیص ارز است. علاوه بر Tzield، داروهای دیگری مانند Baricitinib و Ustekinumab نیز در فاز ۳ کارآزمایی بالینی قرار دارند که امید می‌رود گزینه‌های ارزان‌تر و در دسترس‌تری باشند.   

دیابت نوع ۲: انقلاب کاهش وزن و خاموشی بیماری (Remission)

برای اکثریت بیماران دیابتی (نوع ۲)، پاسخ به سوال “ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد” در کلمه “Remission” یا خاموشی بیماری خلاصه می‌شود. در سال ۲۰۲۵، ما شاهد ظهور داروهایی هستیم که قدرت آن‌ها در کاهش وزن و اصلاح متابولیسم با جراحی‌های متابولیک (مانند بای‌پس معده) برابری می‌کند. چاقی و مقاومت به انسولین دو روی یک سکه هستند و داروهای جدید با هدف قرار دادن سیستم‌های هورمونی روده، این چرخه معیوب را می‌شکنند.

رتاتروتاید (Retatrutide): طوفان آگونیست‌های سه‌گانه

داروی Retatrutide محصول شرکت ایلای لیلی، ستاره درخشان آسمان درمان دیابت نوع ۲ و چاقی است. این دارو یک آگونیست گیرنده سه‌گانه (Triple Agonist) است که همزمان بر روی گیرنده‌های GLP-1، GIP و گلوکاگون اثر می‌گذارد. نتایج فاز ۲ این دارو کاهش وزن خیره‌کننده ۲۴ درصدی را نشان داده است. این میزان کاهش وزن می‌تواند چربی‌های انباشته شده در کبد و پانکراس را تخلیه کرده و عملکرد سلول‌های بتا را بازیابی کند. انتظار می‌رود نتایج نهایی فاز ۳ این دارو در اواخر سال ۲۰۲۵ یا اوایل ۲۰۲۶ منتشر شود و استانداردهای درمانی را به کلی تغییر دهد.   

اورفورگلیپرون (Orforglipron) و HTD1801

علاوه بر داروهای تزریقی، داروهای خوراکی قدرتمندی نیز در راه هستند. Orforglipron یک آگونیست GLP-1 خوراکی است که برخلاف پپتیدهای قبلی (مانند قرص رایبلسوس)، جذب بهتر و اثربخشی بالاتری دارد و نیاز به ناشتا بودن سخت‌گیرانه را کاهش می‌دهد. همچنین داروی HTD1801 (بربرین اورسودئوکسیکولات) که ترکیبی نمکی از بربرین و اورسودئوکسیکولیک اسید است، در کارآزمایی‌های فاز ۲ نتایج درخشانی در کاهش هموگلوبین A1c و بهبود آنزیم‌های کبدی در بیماران دیابتی مبتلا به کبد چرب نشان داده است. این دارو با مکانیسمی متفاوت از اینکرتین‌ها عمل می‌کند و می‌تواند مکمل بسیار خوبی برای بیمارانی باشد که همزمان از دیابت و مشکلات کبدی رنج می‌برند. مجموعه این پیشرفت‌ها باعث شده پرسش «ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد» برای بسیاری از بیماران و پزشکان جدی‌تر از همیشه مطرح شود.

تکنولوژی‌های هوشمند: انسولین‌هایی که فکر می‌کنند

یکی از بزرگترین خطرات درمان با انسولین، افت قند خون (هیپوگلیسمی) است که می‌تواند منجر به کما و مرگ شود. دانشمندان برای حل این مشکل، انسولین‌های هوشمند (Glucose-Responsive Insulin – GRI) را طراحی کرده‌اند. این مولکول‌ها دارای یک سنسور شیمیایی داخلی هستند؛ زمانی که قند خون نرمال است، مولکول انسولین در حالت “بسته” و غیرفعال قرار دارد. اما به محض افزایش قند خون، مولکول تغییر شکل داده و فعال می‌شود. تیم‌های تحقیقاتی دانشگاه ایندیانا و شرکت نوو نوردیسک (Novo Nordisk) بر روی این فناوری کار می‌کنند. در مدل‌های حیوانی، یک بار تزریق این انسولین توانسته قند خون را برای مدت طولانی بدون ایجاد افت قند تنظیم کند. این تکنولوژی می‌تواند زندگی بیماران دیابت نوع ۱ را متحول کند، زیرا نیاز به تست‌های مکرر قند و نگرانی از دوز انسولین را از بین می‌برد.   

همچنین، سیستم‌های پانکراس مصنوعی دوگانه (مانند iLet Bionic Pancreas) که همزمان انسولین (برای کاهش قند) و گلوکاگون (برای افزایش قند در مواقع افت) را تزریق می‌کنند، اکنون تاییدیه‌های لازم را دریافت کرده و در دسترس هستند. این دستگاه‌ها با الگوریتم‌های پیشرفته، تقریباً تمام تصمیم‌گیری‌های مربوط به دوز را انجام می‌دهند و بار روانی مدیریت بیماری را از دوش بیمار برمی‌دارند.   

وضعیت ایران: از پیوند اعضا تا تحقیقات بومی

در بررسی اینکه ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد، نمی‌توان از وضعیت ایران غافل شد. ایران با داشتن جمعیتی بالغ بر چند میلیون دیابتی، نیاز مبرمی به روش‌های نوین درمانی دارد. بر اساس اطلس دیابت IDF سال ۲۰۲۵، شیوع دیابت در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا همچنان رو به افزایش است و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.   

قطب پیوند پانکراس در شیراز

ایران یکی از کشورهای پیشرو در زمینه پیوند اعضا در منطقه است. بیمارستان ابوعلی سینا در شیراز (مرکز پیوند اعضا) با انجام صدها عمل موفق پیوند پانکراس و کلیه، امید بزرگی برای بیماران دیابتی با عوارض کلیوی است. هزینه پیوند پانکراس در ایران (که اغلب به صورت همزمان با کلیه انجام می‌شود) در مقایسه با کشورهای غربی بسیار ناچیز است. در حالی که هزینه یک عمل پیوند در آمریکا صدها هزار دلار است، در ایران این عمل با حمایت‌های دولتی و بیمه‌ای با هزینه‌ای بین ۳۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان (بسته به شرایط و هزینه‌های جانبی) برای بیمار تمام می‌شود. این مرکز با بهره‌گیری از جراحان زبده، توانسته نرخ بقای پیوند قابل رقابتی با مراکز جهانی داشته باشد.   

سلول‌های بنیادی و پژوهش‌های داخلی

مراکز تحقیقاتی معتبر مانند پژوهشگاه رویان و دانشگاه‌های علوم پزشکی مازندران و تهران، پروژه‌های تحقیقاتی فعالی در زمینه تمایز سلول‌های بنیادی به سلول‌های تولیدکننده انسولین دارند. اگرچه هنوز درمان با سلول‌های بنیادی در ایران به مرحله خدمات روتین درمانی نرسیده است، اما دانش فنی تولید و کشت این سلول‌ها بومی‌سازی شده است. همچنین، کنفرانس‌های علمی سال ۱۴۰۴ در تهران بر روی موضوعات نوین پیشگیری و درمان دیابت متمرکز بوده و جامعه پزشکی ایران همگام با دانش روز دنیا حرکت می‌کند. چالش اصلی در ایران، دسترسی به داروهای گران‌قیمت خارجی مانند Tzield یا Retatrutide به دلیل تحریم‌ها و مسائل ارزی است، اما تلاش‌ها برای تولید مشابه داخلی یا واردات محدود برای بیماران خاص ادامه دارد.   

سوالات متداول درباره: ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد؟

۱. آیا درمان قطعی دیابت نوع ۱ در سال ۲۰۲۵ برای همه در دسترس است؟ خیر، درمان‌های قطعی مانند سلول‌درمانی VX-880 هنوز در مراحل کارآزمایی بالینی هستند و استفاده از آن‌ها محدود به بیماران با شرایط خاص است. اما انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۶ یا ۲۰۲۷، تاییدیه‌های نهایی برای استفاده گسترده‌تر صادر شود.

۲. جدیدترین داروی لاغری و درمان دیابت که در سال ۲۰۲۵ خبرساز شده چیست؟ داروی رتاتروتاید (Retatrutide) که یک آگونیست سه‌گانه است، با کاهش وزن تا ۲۴ درصد، موثرترین داروی کشف شده تاکنون محسوب می‌شود و پتانسیل بالایی برای به خاموشی کشاندن دیابت نوع ۲ دارد.

۳. آیا در ایران عمل پیوند پانکراس انجام می‌شود و هزینه آن چقدر است؟ بله، بیمارستان‌های نمازی و ابوعلی سینا در شیراز و برخی مراکز در تهران این عمل را انجام می‌دهند. هزینه آن نسبت به خارج از کشور بسیار پایین‌تر است و بخش عمده‌ای از هزینه‌های بیمارستانی توسط بیمه و حمایت‌های دولتی پوشش داده می‌شود.

۴. داروی Tzield چیست و آیا می‌تواند دیابت را درمان کند؟ تزیلد (Tzield) یک ایمونوتراپی است که شروع دیابت نوع ۱ را در افراد پرخطر به تاخیر می‌اندازد، اما آن را کاملاً درمان نمی‌کند. این دارو برای حفظ سلول‌های بتا در مراحل اولیه بیماری بسیار موثر است.

۵. آیا سلول‌های بنیادی می‌توانند نیاز به انسولین را کاملاً حذف کنند؟ بله، در کارآزمایی‌های بالینی اخیر (مانند مطالعه ورتکس)، اکثر بیمارانی که سلول‌های جزایر لانگرهانس مشتق از سلول بنیادی دریافت کردند، توانستند کاملاً انسولین را قطع کنند و قند خون طبیعی داشته باشند.

نتیجه‌گیری

در نهایت، پاسخ به پرسش ایا درمان دیابت به زودی خواهد امد، یک “بله” محتاطانه اما بسیار امیدوارکننده است. ما دیگر در دوران تاریک مدیریت کورکورانه قند خون نیستیم. علم پزشکی با سرعتی باورنکردنی به سمت بازسازی بیولوژیک بدن حرکت می‌کند. برای دیابت نوع ۱، ترکیب سلول‌های بنیادی و ویرایش ژن (CRISPR) نویدبخش درمانی است که نیازی به داروهای سرکوبگر ایمنی ندارد. برای دیابت نوع ۲، داروهای جدیدی مانند رتاتروتاید مرزهای کاهش وزن و اصلاح متابولیسم را جابجا کرده‌اند. اگرچه دسترسی همگانی و ارزان به این درمان‌ها ممکن است چند سال زمان ببرد، اما مسیر مشخص است: آینده‌ای که در آن دیابت نه یک بیماری مادام‌العمر، بلکه یک وضعیت قابل درمان و گذرا خواهد بود. تا آن زمان، بهره‌گیری از تکنولوژی‌های موجود و حفظ امید، بهترین استراتژی برای بیماران است.

منبع