بهبود عدالت، افت رفاه؛ صعود سهم هزینه های ضروری از سبد مصرفی خانوار

بر اساس اطلاعات مرکز آمار، سال گذشته با بهبود شاخص‌های عدالت اقتصادی، برخی دیگر از شاخص‌های مرتبط با رفاه اقتصادی بدتر شده است. این تفاوت در وضعیت عدالت و رفاه چگونه قابل تفسیر است؟

ایران تحلیل، سال گذشته اگرچه اقتصاد ایران رشد اقتصادی ۵ درصدی را به ثبت رساند و در نتیجه تولید ناخالص داخلی سرانه نیز افزایشی را تجربه کرد، اما دو اتفاق معکوس در اقتصاد خانوار رخ داد. ابتدا برخی از شاخص‌های نابرابری اقتصادی مانند ضریب جینی و نسبت هزینه از ۲۰/۱۰ و ۴۰ درصد گران‌ترین اقشار به ۲۰/۱۰ و ۴۰ درصد کم‌هزینه‌ترین اقشار جامعه کاهش یافت که نشان از ارتقای عدالت اقتصادی داشت. اما از سوی دیگر برخی شاخص‌های رفاهی مانند سهم هزینه‌های ضروری از بودجه خانوارها رو به افزایش گذاشت که تا حدودی شیرینی بهبود نابرابری را خنثی کرد. مرکز آمار ایران در گزارش اخیر خود از شاخص های عدالت اجتماعی به ارائه داده هایی در این زمینه پرداخته است که در ادامه به مهمترین آنها اشاره می شود.

فراهم کردن زمینه برای بهبود بالقوه رفاه جامعه

گزارش اخیر مرکز آمار به بررسی تغییرات سرانه خالص تولید داخلی پرداخته است. این شاخص با در نظر گرفتن رشد واقعی اقتصاد و همچنین تغییرات جمعیتی نشان می دهد که سهم هر فرد از کیک اقتصادی چقدر است. بر این اساس مشاهده می شود که در سال ۱۴۰۱ تولید ناخالص داخلی سرانه نسبت به سال قبل بهبود یافته و از ۹ میلیون و ۲۹۰ هزار و ۶۷۳ تومان به ۹ میلیون و ۶۷۹ هزار و ۶۲۱ تومان رسیده است. شایان ذکر است این ارقام در واقع تولید ناخالص داخلی سرانه به قیمت روز است که تورم از آن حذف شده و رقم واقعی آن بر اساس شاخص قیمت سال ۱۳۹۲ محاسبه شده است. در نتیجه این بخش، می توان گفت در سال گذشته امکان ارتقای سطح رفاه افراد جامعه فراهم شده است.

افزایش سهم هزینه های ضروری از سبد مصرفی خانوار

اما داده های این گزارش نشان می دهد که پتانسیل ذکر شده در بالا محقق نشده و برخی شاخص های مهم رفاهی نشان می دهد که وضعیت خانوارهای این بخش بدتر شده است. در این زمینه، سهم هزینه های خوراک و مسکن در سبد مصرفی خانوار قابل توجه است. تفسیر این شاخص ها به این صورت است: از آنجایی که خانوارها گزینه های زیادی برای این دو قلم ندارند و یا نمی توانند آن ها را از سبد مصرفی خود حذف کنند، در نتیجه در شرایط کاهش قدرت خرید، سهم سایر کالاهای غیرخوراکی کاهش می یابد. اقلام در حال کاهش است از سبد مصرفی خود می آورند که سهم هزینه های خوراک و مسکن از کل هزینه ها افزایش می یابد. با این توضیحات، داده های مرکز آمار در سال ۱۴۰۱ نشان می دهد:
۱- سهم هزینه خوراک و دخانیات در سبد مصرف خانوارهای شهری از ۲۶.۷ به ۲۷.۵ درصد افزایش یافته است. ما شاهد چنین روندی در بین خانوارهای روستایی هستیم و سهم این هزینه ها از ۳۹.۹ درصد در سال ۱۴۰۰ به ۴۱.۷ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است که یکی از دلایل اصلی آن را باید در نرخ تورم مواد غذایی جستجو کرد. نرخ تورم مواد غذایی در سال گذشته ۱۹ درصد افزایش یافت و از ۵۱.۵ درصد به ۷۰.۵ درصد رسید. این در حالی است که تورم کالاها و خدمات غیرخوراکی کمتر از یک درصد افزایش یافته و این کالاها شاهد افزایش نرخ تورم از ۳۴.۶ درصد در سال ۱۴۰۰ به ۳۵.۴ درصد در سال ۱۴۰۱ بوده اند.
۲- سهم هزینه مسکن از کل هزینه های خوراکی و غیر خوراکی خانوارهای شهری و روستایی افزایش یافته است. در خانوارهای شهری این رقم از ۹۶/۳۵ به ۰۷/۳۸ و در خانوارهای روستایی از ۵۴/۱۸ به ۱۱/۱۹ درصد افزایش یافته است. یکی از دلایل افزایش قیمت مسکن در سال گذشته افزایش نرخ ارز است که از حدود ۲۶ هزار و ۲۰۰ تومان به حدود ۵۴ هزار تومان رسیده است.

بهبود ابعاد رفاه جامعه

همانطور که گفته شد برخی از شاخص های گزارش مرکز آمار حکایت از کاهش رفاه در کل جامعه دارد. با این حال، شاخص هایی نیز وجود دارد که نشان دهنده ارتقای سطح رفاه در بخش های محدودی از جامعه است. بر این اساس می توان دریافت که درصد افرادی که با درآمد کمتر از یک و دو دلار در روز زندگی می کنند، در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش چشمگیری داشته است. اولی از ۰.۰۹ به ۰.۰۲ و دومی از ۰.۷۲ به ۰.۴۱ درصد افزایش یافته است.

کاهش نابرابری بر اساس چهار شاخص

این در حالی است که سه شاخص دیگر ذکر شده در گزارش مرکز آمار نشان می دهد که نابرابری اقتصادی در سال گذشته کاهش یافته است.
۱- کاهش ضریب جینی: ضریب جینی یک شاخص اقتصادی مهم برای برآورد سطح نابرابری است. این شاخص دارای عددی بین صفر تا یک است به طوری که عدد صفر نشان دهنده برابری کامل و عدد یک نشان دهنده نابرابری کامل درآمدی بین اقشار اجتماعی است. اما داده های مرکز آمار نشان می دهد که ضریب جینی پس از رسیدن به اوج ۱۱ ساله خود در سال ۱۳۸۸، روند نزولی را در سال های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ ثبت کرد و از بیش از ۰.۴ به ۰.۳۹ رسید.
۲- روند کاهشی نسبت بهای تمام شده یک، دو و چهار دهک پرهزینه به کم هزینه: سایر شاخص هایی که برای سنجش نابرابری استفاده می شود، نسبت بهای تمام شده ۲۰/۱۰ و ۴۰ درصد گران ترین به ۲۰/۱۰ و ۴۰ درصد کمترین است. اقشار گران جامعه بر این اساس هر سه این شاخص در سال ۱۴۰۱ حاکی از بهبود وضعیت خانوارها نسبت به سال قبل است. به طوری که نسبت هزینه گران ترین ۱۰% به گران ترین ۱۰% از ۱۳.۴۶ تا ۱۲.۸۶ است، نسبت هزینه گران ترین ۲۰% به گران ترین ۲۰% از ۷.۹۴ تا ۷.۶۹% و نسبت هزینه گران ترین ۴۰ درصد به ۴۰ درصد ارزان ترین درصد از ۴.۲۴ به ۴.۱۳ درصد کاهش یافته است.